ÜÇ BÖLGEDE GELİŞEN ADİGE EDEBİYATI

KABARDEY BÖLGESİ ADİGELERİNİN EDEBİYATI

Kabardey dili, Abhaz-Adige dil ailesinin Adıge grubuna aittir. Taşıyıcı sayısı yaklaşık 517 bin kişidir (Tüm Rusya nüfus sayımı 2010).
Kabardey yazısı 19. yüzyılın başında ortaya çıktı. Kabardey yazısı grafik temelini birkaç kez değiştirdi ve defalarca yeniden düzenlendi. Arapça yazı 19. yüzyılın başlarından 1920’lere kadar kullanıldıysa da yaygın hale gelemedi. Arap grafik temelinde Kabardey alfabesi, Kabardey eğitimciler Ş. Nogmo, N. Tsago, şair Bekmurza Pache ve diğerleri tarafından oluşturuldu.

Kiril 19. yüzyılın başından bugüne değin kullanılmaktadır. Kiril alfabesi oluşturmaya yönelik ilk girişimlerden biri Ş. Nogmo tarafından yapıldı.

1936’da Kabardey alfabesi resmen Kiril’e çevrildi, hazırlayan T. Boruka’di.

Adıge halk hikayecileri (cheguako), insanların ahlaki eğitiminde büyük rol oynadı. Yerli halkların tarihindeki tüm önemli olayları sanatsal olarak seslendirdiler. Adıge halk şiiri ve kendine özgü kafiyesi, muhtemelen Nart destanının derinliklerinden ortaya çıktı. 20. yüzyılda, ulusal kimliğin oluşumu sırasında halk şarkıcıları, folkloru ve ortaya çıkan yazılı edebiyatı sıkı bir şekilde birbirine bağlayan bir köprü haline geldi. Kabardey edebiyatında bu rolü Kabardey şiirinin kurucusu Bekmurza Pache üstlenmiştir. Yerli halkın edebi geleneğini kavrayıp sanatsal olarak dönüştürerek kendi alfabesini derledi ve eserlerini onunla yazdı.

Liaşa Agnoko’un (1851-1918) çalışmaları özel bir yere sahiptir. Dinle değil, İslam’ın ahlaki kriterlerini, ideolojik ve diğer dogmalarla çarpıtan hizmetkarlarıyla savaşan serbest bir sanatçı olarak Adıge görgü kurallarını halkın ahlaken fethi olarak görmüştü.

Kabardey şiirinin yükselişi, Kabardey nazım yorumunun mucidi Ali Şogentsuk’un adıyla yakından ilişkilidir. Şiirin ritmini zenginleştiren ve şiir eserlerini yeni tonlamalarla dolduran tonik dizeyi, hece-tonik sisteme çevirmeyi başardı.

Savaş öncesi yıllarda, velud bir büyük gençlik grubu, A. Şogentsuk’un etkisi altında oluşan Kabardey edebiyatına katıldı. Bu dönemin ulusal şiirinin gelişimi Alim Keşoko’nun adıyla ilişkilidir. A. Keşoko’nun şiiri, yerli halkın yaşamını ve ahlaki niteliklerini anlatır. Eleştirmen Musarbi Sokur’un yorumuna göre, A. Keşoko “şiirde yeni bir üslup, yeni bir şiir dilinin yaratıcısıdır, her gerçek mükemmellik gibi, doğallığı dışında neredeyse hiç bir şey hissedilmez.”

Yirminci yüzyılın ikinci yarısında. Kabardey şiirinde birçok genç ve yetenekli şair ortaya çıktı. Sadece seleflerinin başlattığı işi sürdürmekle ve ünlü ustaların değerli öğrencileri olduklarını kanıtlamakla kalmadılar, aynı zamanda ulusal şiirde yeni bir söz söylemeyi başardılar.

21. yüzyılın başlarındaki Kabardey şiirinin gelişimi, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Petr Misakov, Fovset Balkar, Zaur Nalo, Zuber Tkhagazit, Adam Shogentsuk, Boris Kaigermaz, Petr Kazhar, Kashif Elgar, Khabas Beshtoko, Boris Utij, Anatoly Bitsu, Ruslan Atskano vb. isimlerle ilişkilidir.

ADIGEY BÖLGESİ ADİGELERİNİN EDEBİYATI

Adıge dili, Abhaz-Adige dil ailesinin Adıge koluna aittir. Taşıyıcı sayısı yaklaşık 118 bin kişidir (Tüm Rusya nüfus sayımı 2010).
Arapça grafiklere dayalı Adige yazısını oluşturmaya yönelik ilk girişimler 19. yüzyılın başlarına kadar uzanıyor; Adige Natauko Şeretlukov alfabe üzerinde çalıştı. 1927-1938’de Latin alfabesi yaygındı, 1938’den beri Kiril alfabesi kullanılıyor.

Adige yeni-yazılı edebiyatının kronolojisi 1920’lerden beri oluşmuştur. O yıllarda şair Akhmed Khatkov’un eserleri Adıge dilinde yayınlandı. 1930’larda yeni şair dalgası Murat Perenuk, Asker Yevtıkh isimleriyle temsil edilmektedir. Rus klasik edebiyatının eserleri yoğun bir şekilde Adıge diline çevrildi, halk ozanı Tsug Teuchezh’in şiirleri kaydedildi ve yayınlandı. 1940-1950’ler Khusen Andrukh, Kırmiz Jane, Asker Xadağatl, Safer Yakhutl’un çalışmalarıyla dikkat çekti.

1950-1960’lardaki “Çözülme” Adige edebiyatının tüm türlerinin gelişimini teşvik etti: düzyazı ve şiir, insanın iç dünyasını tanımlamaya geçti. Altmışlı şairler İskhak Mashbash ve Hamid Beretar’ın eserlerinde lirik “Ben” şiirsel metnin organizasyonunun merkezi oldu. Rusçaya yapılan çeviriler sayesinde Adige şairlerinin eserleri Rusya’nın diğer halklarının malı oldu.
Yeni nesil şairler Kadirbech Kumpil, Nurbiy Bag, Nalbiy Kuek, Khazret Panesh, Ruslan Nekhai, Khusen Khurum ve diğerleri Adige şiirinin tematik ve estetik yelpazesini genişlettiler. Adıge şiiri daha rahat, çok ritmik ve çok sesli hale geldi.

1990’lar-2000’lerin Şiirsel Dalgası seleflerinin tecrübe ve geleneklerini sürdürür, mısralrın konusunu, tonlama ve ifade olanaklarını genişletir. Şu anda Adıge dilinde yazanlar arasında Şhkhambiy Kuev, Muliat Emizh, Saida Khunago, Saniyat Gut, Timur Derbe öne çıkmaktadır. Adige mitolojisinden ve ulusal geleneklerden görüntüleri yeni bir şekilde yorumluyorlar. Modern Adıge şiirinin temel özellikleri köklerine bağlılık, halkın asırlık manevi gelenekleri, diğer halklara hoşgörü ve saygıyı vurgulamaktadır.

BESLENEY BÖLGESİ (KARAÇAY-ÇERKES) ADİGELERİNİN EDEBİYATI

 Çerkes dili, Abhaz-Adige dil ailesinin Adıge grubuna aittir. Taşıyıcı sayısı yaklaşık 57 bin kişidir (Tüm Rusya nüfus sayımı 2010).

Çerkes yazısı 19. yüzyılın başında ortaya çıktı. Arapça yazı 19. yüzyıldan beri kullanılmaktaydı. Yaygınlık kazanmamakla birlikte 1920’lere kadar da kullanılmıştır. Arap alfabesine dayalı Çerkes alfabesi, Kabardey eğitimci Ş. B. Nogmov, şairler Bekmurza Pache, Nuri Tsago ve diğerleri tarafından derlenmiştir.

20. yüzyılın başından beri kullanılan Latin alfabesine dayanan yazı 1923-1936 yılları arasında yaygındı.

Kiril 19. yüzyılın başından bu yana kullanılmaktadır. Kiril alfabesi oluşturma girişimleri, St. Petersburg Üniversitesi’nde öğretmen olan Ş. Nogmo, I. Gratsilevsky, Kafkas bilim adamı P. Uslar ve Çerkes eğitimci W. Bersey ve onların takipçileri tarafından yapıldı. 1936’da T. Boruka’nın hazırladığı Çerkes alfabesi Sovyetler Birliği’nde Kiril’e çevrilen ilk alfabelerden biri oldu.

Bir zamanlar gelişen kültürel medeniyetin dağınık kalıntıları, on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında biten Kafkas Savaşı’ndan sonra tarihi Çerkesya topraklarında kalmıştı. O zaman, halk hikaye anlatıcıları (cheguako), şarkılarında ve benzetmelerinde 20. yüzyılın Çerkes kültürünün üzerinde büyüdüğü paha biçilmez materyalleri 1930’lara kadar korudu. Çerkesler kimliklerini tam olarak ortaya koyma fırsatına sahip değillerdi. İlk etapta ulusun fiziksel varlığının korunması sorunu vardı.

Modern Karaçay-Çerkes topraklarında ünlü hikaye anlatıcıları Kambot Abaza, Şugaib Viko, Sagid Mizha idi. Kendilerini ozan olarak adlandıran, gelecek nesiller için ulusal edebi gelenekleri koruyanlar onlardı.

XIX’in sonunda XX. yüzyılın başında Çerkes şiiri ve düzyazısı şekillendi. Edebi yaratıcılığın öncüleri Sultan Kazi-Girey, Adilgirey Kuaş (Kalambiy) ve diğerleriydi.

Ekim Devrimi Çerkes şiirinin gelişimini teşvik etti. Diğer halklar gibi, bu da yazının yaratılmasından ve evrensel eğitimin tanıtılmasından kaynaklanıyordu.

Gazeteler, ulusal dillerde ilk kitaplar yayınlanmaya başlandı. Birçok yeni şair ortaya çıktı: Ibragim Amiroko, Abdulakh Okhto, Khusin Gaşoko ve diğerleri. Ne yazık ki, bu dönemin yaratıcı entelijansiyası Stalinist baskılar altında kaldı ve yok edildi.

Yirminci yüzyılın ortalarında. savaş öncesi ve savaş yıllarının çocukları büyüdü: Muhadin Axmet, Alim Xanfeno, Isuf Xakuno, Xabas Brato. Birçoğu Vatanseverlik Savaşı’na katıldı ve ödüller aldı.

Yirminci yüzyılın ikinci yarısı Çerkes şiirinin altın çağı olarak adlandırılabilir. Karaçay-Çerkes dışında halkını yücelten şairler: Xizir Abit, Xasin Şoro, Ali Cherkes, Batal Tambi, Kuchuk Dokhşoko, Kurman Duguj, Mukhamed Nekhuş, Muhadin Bemurza, Khizir Gozgeş, Mukhamed Anzor, Akhmed Zaubid, Muaed Pxeşxo, Daut Gutyakul, Şamil Ivan, Rimma Xakuno, Mamirjan Mija, Murat Brato, Uvjuko Tkhagapsov ve diğerleri.

Yirminci yüzyılda Çerkes şiiri zengin bir yaratıcı mirasa sahipti. Zurab Bemurzo, Artur Kencheşa, Aslan Kabalali, modernliğin meydan okumasını göğüsleyip, varlıklarını ilan eden genç şairlerdir .
___________________
Kaynak: Ulusal Edebiyat Portalı,  https://rus4all.ru/
Edit: Kuşba E.