PŞI’XER, THAMATE’XER, (PŞI’LER, THAMETE’LER)
Bu ünvanların, kazanılması, verilme şekli hakkında bilgiye, belgeye, Türkiye’deki Çerkeslerin şimdiki yaşamlarında rastlamak mümkün değildir. Bu konuda belgelere dayalı yazılmış bir esere rastlamadım. Hağur’ Ahmet Mithat efendi tarafından 1884 tarihinde yazılan “Çerkes Özdenleri / Çerkes Beyleri“ adlı eser tiyatro eseri karakterinde olup, konu hakkında bilgi içermemektedir. Konu hakkında bilgisi olanların belgelere istinaden ünvanlar hakkında kitap yazması halinde, bugün ismi kalan ve uygulaması bulunmayan bu kavramlar ve uygulamalar günyüzüne çıkarılmış olacaktır. Bu yazımdaki anlatımlar, duyduklarımdan ve tahminlerimden ibarettir.
PŞI:
Değişik ülkelerdeki karşılığı; Kral, Başkan, Cumhurbaşkanı anlamındadır. Siyasi etkinlikleri vardı. 1864 Çerkes soykırımı ve sürgününe kadar anavatanda Pşı uygulaması vardı, fakat tek bir pşı yoktu, her kabilenin ayrı pşı’sı vardı, yani 12 tane pşı mevcuttu.
Evliya Çelebi’ye göre,Kafkaslarda her tepenin ardında bir krallık olduğundan muhtemelen çok sayıda pşı vardı. Çerkes diasporasında ise pşı uygulaması kalmamıştır. Çünkü Pşı’lar sadece savaşır, günlük işlerle uğraşmazdı. Rivayete göre kendi aralarında ve savaşlarda ayrı bir lisan kullanırlardı. Pşı’lerin savaşlarda telef olması neticesinde, kalabalık aileler diyasporadaki köylerde bir müddet uygulamayı sürdürmüşler fakat, üniter devletlerde uygulama sürdürülememiş ve varlığa dayalı kapitalist düzende bütün saltanatlar gibi tasfiye edilmişlerdir. Çalışma gelenekleri de olmadığından çoğunun sülaleleri de yok olmuştur.
THAMATE:
Genellikle, yaşlı, akıllı, tecrübeli, yardımsever, danışılan, işbitirici ve görevli insanlardır. Siyasi etkinlikleri yoktu. Görevlendirilme, tahsil vs… şartları yoktur . Thamate’nin yardımcıları (thamate goce) olarak kendilerini yetiştiren ve becerileri ile kendilerini topluma kabul ettiren kimselerdir. En önemli vasıfları akıllı ve yardımsever olmalarıdır. Ulaşım imkanlarının ve fakirliğin yoğun ve şehir hayatının gelişmediği zamanlarda misafirperverlikleri ile temayüz eden kişilerdir. Genellikle bir işin neticelendirilmesinde başarılıdırlar. Çerkeslerde kız isteme ve kız kaçırma olaylarında, arabuluculukta, gelin alma kafileleri ve diğer örf ve adetlerin uygulanmasında başarılı hizmetler vermişlerdir. Hatta, düğün esnasında yardımcıları ile kafile halinde düğüne iştirak eder ve en güzel kız, en güzel oynayanlar gibi konularda birinci olanı belirler ve ödüllendirirlerdi. (Bu usul belki de dünyada uygulanan en eski güzellik kraliçesi seçme olayıdır.) Günümüzde de köy düğünlerinde kısmen de olsa bu adetler icra edilmektedir.
Thamete ünvanı saygı göstermek için, (Bey, Sayın….. gibi) yaşça büyük kişilerin isimlerinden önce bir hitap tarzı şeklinde ön ek olarak kullanılmaktadır.
Çok eski dönemde Thamatelik şöyle tarif ediliyordu:
“Xasemce,yiote,
Zavemce yiçate,
Pızıvıpcırer tithamet.”
Bu deyim, paranın icadından önceki tariftir. Günümüzde parasal durum çok etkili bir öge olduğundan, buna “yineğaćivuce gupıć zier” şeklinde bir ilave yapılmasının yerinde olacağı görüşündeyim. Türkçesi ise,
“Cemiyette sözü geçen,
Savaşta kılıcı kesen,
Varsa parasına kıyan,
Thamatemiz”dir.
Pşı ve Thamateler okur-yazar değillerdi. Daha doğrusu, Çerkesler 1936 yılında Rus dilbilimci tarafından Çerkesce alfabenin Kril harfleri ile tanzimine kadar dillerini yazmamıştır. Nesilden nesile aktarılan masallar, atasözleri, deyimler ve tarih kaybolmuştur. Halbuki Sümerler M.Ö. 6.000 sene önce dillerini yazıya dökmüşler, diğer milletlerde daha sonraki tarihlerde dillerini yazılı hale getirerek dillerinin, tarihlerinin, edebiyatlarının kaybolmasını önlemişlerdir. İllaki yeni harf dizayn etmeye gerek yoktu. Günümüzde 6.000 den fazla dil konuşulmakta fakat mevcut 16 alfabenin birisi ile (çoğunlukla latin ve Kril olmak üzere) dildeki seslere göre harf ilavesi veya çıkarılması suretiyle kullanılmaktadır. Bunları düşündüğümde bu kişilere “Thamate” değilde “Şhamate” diyesim geliyor.