ÇERKES DÜNYASININ FİLOZOFU KUYEKO NALBİY (КЪУЕКЪО НАЛБЫЙ)

KuyekO Nalbiy Yunus, 20 Temmuz 1938’de Teuçej bölgesinin Kunçukohable köyünde doğdu. 1957’de girdiği Adıgey Pedagoji Enstitüsü’nü bitirdikten sonra ‘Sosyalist Adıgey’ Gazetesi’nde tashihçi, Kunçukohable okulunda öğretmen olarak iş hayatına atıldı. 1978’den 1991’e kadar bölge radyo kurumunun Adıgey bölümünün başkanlığını yaptı. 1991’den 1993’e kadar bağımsız ‘Vestnik’ gazetesini yayınladı. Daha sonra Adıgey Cumhuriyeti televizyon-radyo kurumunun müdürü olarak çalıştı. Son dönemde Adıgey Cumhuriyeti yayınevinin yazı işleri müdürlüğünü yapıyordu. 1974’de SSCB Yazarlar Birliği’ne üye olan Nalbiy’nin Rusça yayınlanan şiir kitapları şunlar: Umut Dansı (1979, Moskova), İyi Arkadaş (1982, Moskova), Yakın Yıldız (1984, Moskova), Üşüyen Vişne (Moskova). Kuyek’in şiirleri SSCB’nin farklı bölgelerindeki dergi ve gazetelerin yanı sıra Bulgaristan, Türkiye, Suriye ve İsrail’de de yayımlandı. Adıgece ‘Yer ve Gök- Herkes İçin’, ‘Yükselen Gökyüzü’ gibi çocuklar için yayınlanan şiir kitaplarının yanı sıra yine çocuklara yönelik Rusça ve Adıgece piyesler yazdı. Nalbiy’in şiirleri ve hikâyelerinden hareketle TV filmleri çekildi, onlarca şiiri Adıgey kompozitörlerince bestelendi, şiirleri okullarda ders kitaplarına girdi. Şairin eserleri hakkında Adıgey, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Türkiye, Bulgaristan’dan birçok kişi araştırmalar, tezler hazırladı. Nalbiy’in Adıge şiiri, folkloru, genç sanatı, yeni kitaplar ve Adıgey’deki yayınlar hakkında onlarca makalesi, yazı ve eleştiri yazısı da bulunuyor.

Ыпсэ нэф лъэпкъым джыри бэрэ шъхьащытыщт

Адыгэ усэкIо, прозаик, драматург, литературнэ, общественнэ IофышIэ, публицист цIэрыIоу, Адыгэ Республикэм искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, Къандурым ыцIэкIэ щыт премием илауреатэу, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреатэу, Къэбэртэе-Бэлъкъарым и Лъэпкъ фонд ипремиеу «Амра» зыфиIорэм илауреатэу Къуекъо Налбый Юныс ыкъор 1938-рэ илъэсым бэдзэогъум и 20-м Теуцожь районымкIэ къуаджэу Къунчыкъохьаблэ къыщыхъугъ.

Джэджэхьаблэ дэт гурыт еджапIэм ыуж Адыгэ кIэлэе­гъэджэ институтым щеджагъ. 1962-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу гъэзетхэу «Социалистическэ Адыгеимрэ» «Путь к коммунизму» зыфиIорэмрэ (Тэхъу­тэмыкъуай) ащылэжьагъ, Адыгэ хэку исполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ иметодическэ гупчэ ипэщагъ. 1976-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1993-рэ илъэ­сым нэс хэку исполкомым телевидениемрэ радиокъэтынхэмрэкIэ и Комитет иотделэу адыгабзэкIэ къэтынхэр зезыщэрэм ипэщагъ, Адыгэ Хасэм игъэзетэу «Гъуазэр» къыдигъэ­кIыгъ, 1998-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2007-рэ илъэсым шышъхьэIум и 22-м нэс Адыгэ республикэ тхылъ тедзапIэм иредактор шъхьэIагъ, Адыгеим ипрофессиональнэ литераторхэм я Союз итхьамэтагъ.

1968-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Къуекъо Налбый иусэхэр зыдэт тхылъи 8 адыгабзэкIэ къыдэкIыгъ. Ахэр – «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы», «Чэрэз чъыгхэр», «Гум инэф, псэм ифаб», «Гум истафэхэр» ыкIи нэмыкIхэр. Н. Къуекъом иусэхэу Ю. Кузнецовым, В. Бояриновым, Т. Ребровам, В. Цыбиным, Ю. Денисовым урысыбзэкIэ зэра­дзэкIыгъэхэр къызыдэхьэгъэ тхылъи 4-у «Танец надежды», «Светлый круг», «Звезда близка», «Продрогшая вишня» зыфиIохэрэр 1979-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1986-рэ илъэ­сым нэс Москва къыщыдэкIыгъэх.

Налбый иусэхэр урысыбзэкIэ зэзыдзэкIыгъэ усакIоу В. Г. Бояриновым ащ ипоэзиерэ итворчествэрэ осэшхо къафишIыщтыгъ, Урысыем иусэкIо анахь дэгъухэм ащыщэу, Европэм ишапхъэхэм ади­штэрэ усакIоу ар ылъы­тэщтыгъ.

Публицистэу Къуекъо Налбый ныдэлъфыбзэм къырыкIощтым ренэу ыгъэгумэкIыщтыгъ, ар къэухъумэгъэн зэрэфаем истатьяхэм, тхылъеджэхэм адыриIэ зэIу­кIэгъухэм, семинархэм, конференциехэм, теле,- радиокъэтынхэм игугъу бэрэ къащишIы­щтыгъ. Социальнэ-экономикэ, интеллектуальнэ про­грам­мэхэмкIэ Фондым­рэ (С. А. Филатовым и Фонд) журналэу «Дружба народов» зыфиIо­рэмрэ 2006-рэ илъэсым Железноводскэ щызэхащэгъэгъэ «Iэнэ хъураем» Адыгеим илIыкIоу Къуекъо Налбый хэлэжьэгъагъ, бзэхэр зэрэкIодыжьхэрэм лъэшэу зэригъэгумэкIырэр къыхэщэу ар «Iэнэ хъураем» къыщыгущыIэгъагъ.

Тхьэр лъэшэу къызэтэгъэ усакIоу, тхакIоу, драматургэу, публицистэу Налбый зэрэщытыгъэр ащ итхыгъэхэр зэхэзыфыгъэ литераторхэм къаIо. Зэчыишхо хэлъыгъ, ащ итворческэ кIуачIэ лъэныкъуабэмэ ащиушэтынэу игъо ифагъ, икъэ­лэмыпэ зынэмысыгъэ жанрэ адыгэ литературэм иIэп сIомэ сыхэмыукъонэу къысщэхъу.

Къуекъо Налбый романым, эпическэ прозэм зызэрафигъэ­загъэм къеушыхьаты илитературнэ творчествэкIэ, игушъхьэлэжьыгъэкIэ лъэгэпIэшхом зэ­рэнэсыгъагъэр. Философие гупшысэ куу зыпхырыщыгъэ ироманэу «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ», иповестьхэу «Къушъхьэ Ябг», «Зэкъомэз» зыфиIохэрэр IэпэIэсэныгъэшхо хэлъэу ежь-ежьырэу урысыбзэкIэ зэридзэкIыгъэх: «Вино мертвых» (2002), «Черная гора» (1997), «Лес одиночества» (2006). Повестэу «Къушъхьэ Ябг» зыфи­Iорэр чехыбзэкIэ 2002-рэ илъэ­сым Прага къыщыдэкIыгъ.

Урысые журналэу «Дружба народов» зыфиIорэм (Москва) зыцIэ къетIогъэ журналым иредактор шъхьаIэ игуадзэу, литературнэ критикэу Л. А. Теракопян истатьяу «…И остается свет» зышъхьэу 2009-рэ илъэсым къыщыхаутыгъэм Налбый иповестэу «Къушъхьэ Ябг» зыфиIорэр Маркес ироманхэм зэряхьыщырыр, латиноамериканскэ «магическэ реализмэм» ишапхъэхэр зэрэщигъэфедагъэр къыщеIо.

КъэIогъэн фае К. Ковальджи, В. Бояриновым, Къ. Пэрэны­къом, К. ЩашIэм, Ш. ЩашIэ-Ергъукъом, Ф. ХъуакIом, Н. Хъуа­жъым, Е. Саловым, Г. Немченкэм, А. Пренкэм, С. Шъхьэ­лахъом, А. ЩашIэм, К. Анкудиновым, Хъ. ЛъэпцIэрышэм ыкIи нэмыкIхэм лъэныкъуабэхэмкIэ Къуекъо Налбый итворчествэ къызэрэзэхафыгъэр, ащ фэгъэ­хьыгъэ статьяхэмрэ рецензиехэмрэ бэу зэратхыгъэр. Анахь къыхэгъэщыпхъэу слъытэрэр «Миф и эпос в творческом соз­нании современного писателя», «Творчество адыгейского писателя Нальбия Куека как синтез искусств» зыфиIорэ статьяхэмрэ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, литературоведэу Пэрэныкъо Къутас итхылъэу «Иду к Человеку. Размышления о твор­честве Н. Куека» зыфиIорэмрэ ары. Аужырэ авторым куоу, лъэныкъо пстэури къыдилъытэзэ, Къуекъо Налбый итворчествэ къызэхифыгъ.

Къуекъо Налбый творческэ кIэнэу къытфыщинагъэм кIэлэцIыкIухэм атегъэпсыхьэгъэ про­зэм, поэзием, драматургием чIыпIэшхо щаубыты. КIэлэцIыкIухэм апае Н. Къуекъом тхылъи 10 ытхыгъ. Ахэм ащыщых «Домик для дождя» («Ощхым иун»), «Нарт къэбархэр», «Ошъо чапэм нэсы сIапэ», «Адыгабзэм хэт фэIазэр?», «Такъэмрэ Къа­къэм­рэ» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр.
Н. Къуекъом ипьесэхэу кIэлэцIыкIухэм афэгъэхьыгъэхэр гурыIогъошIоу, цIыкIухэм яа­къыл къыгъэущэу щытых. Ахэм нарт Саусэрыкъо фэдэу лIыхъужъэу зекIонхэм, ячIыгу гупсэ шIу алъэгъуным кIэлэцIыкIухэр фапIух.

Адыгэ фольклорым хэшIыкIышхо фызиIэгъэ Къуекъо Нал­бый нысхъэпэ театрэхэм мэхьэнэ ин аритыщтыгъ, ахэм апае пьесэу «Рыу, сибэщ!» зыфиIорэр урысыбзэкIи адыгабзэкIи ытхыгъ.

УсэкIо, тхэкIо, драматург цIэрыIоу Къуекъо Налбый уахътэм иджэмакъэ зэхихын, зэхъо­кIыныгъэхэм адиштэрэ пшъэ­рылъхэр зыфигъэуцужьын ылъэ­кIыщтыгъ. Театрэм идунай ар икъоу щыгъозагъ, театральнэ драматург дэгъоу щытыгъ.
ЦIыф къызэрыкIохэми, театральнэ IофышIэхэми ащ ипьесэхэр лъэшэу агу рехьых. Пьесэхэу «Пщы-оркъ зау», «Псым ыхьырэ Iуашъхь», «Тятэжъмэ яорэдхэр», «СышъолъэIу, сыжъу­гъэтIылъыжь» зыфиIохэрэр Лъэпкъ театрэмрэ театрэу «Экспериментымрэ» ащагъэуцугъэх. Ау амыгъэуцугъэ драматическэ произведениехэри ащ иIэх: «Адыгэ гугъ», «Къаншъаорэ Мерэмрэ», «Нарт джэгукIэхэр» ыкIи нэмыкIхэр.

Пьесэхэм анэмыкIэу Н. Къу­екъом сценариехэри, къэбар щхэн кIэкIхэри бэу ытхыгъэх. Апэрэ художественнэ этнографическэ фильмэу «Гугъэм имэ­зах» зыфиIоу киностудиеу «Лен­­фильмэм» адыгабзэкIэ щагъэуцугъэм исценарий ежьыр ары зытхыгъэр. Испанием щыкIогъэ кинофестивалым ишIу­хьафтын шъхьаIэ ащ къыфагъэ­шъошагъ. Ащ нэмыкIэу художественнэ-публицистическэ фильмэу «Адыгские курганы» зыфиIорэми исценарий ытхыгъ. Къуекъо Налбый ипоэмэхэмрэ ирассказхэмрэ атехыгъэ телефильмхэр агъэуцугъэх, радио­къэ­тын, телекъэтын зэфэшъхьафхэр Мыекъуапи Нал­­щыки ащызэхащагъэх. Композиторхэу Тхьабысымэ Умар, Сихъу Рэмэзан, Натхъо Джанхъот Н. Къуекъом иусэхэр орэдышъом ралъхьагъэх.

Къуекъо Налбый У. Шекспир ипьесэу «Укрощение строптивой», К. Гольдони и «Хозяйка гостиницы», Ж.-Б. Мольер и «Тартюф», А. П. Чеховым и «Иванов», А. С. Пушкиным иусэхэр, грузин, нэмыц, чешскэ авторхэм яусэхэр, КъурIанымрэ Библиемрэ адыгабзэкIэ зэри­дзэкIыгъэх.

Литературнэ критикэу, усакIоу Кирилл Анкудиновым Къуекъо Налбый нарт акъылышIом е адыгэ философ цIэрыIоу Къэзэнэкъо Джэбагъ афигъадэзэ, мырэущтэу етхы: «Адыгэхэм ялъэпкъ зэхашIэ зыкъыIэтынымкIэ Къуекъо Налбый бэ ышIагъэр… Тарихъым хэхьэгъэ гомыIу хъугъэ-шIагъэхэр, Кавказ заори ахэм зэрахэтэу, зытетыгъэм тетэу, шъыпкъагъэр ылъап­сэу ащ къытхыхьэщтыгъэх. Лъэпкъ Iофыгъохэм илыегъащэу задыригъэхьыхыщтыгъэп, урыс интеллигентхэу Адыгеим исхэм ар шIу дэдэ алъэгъущтыгъ».

Налбый итворчествэкIэ илъэпкъ чIыналъэм щызэлъаригъэшIагъ, ифэшъошэ чIыпIэ дунэе культурэм щиубытыгъ.

Зэшъхьэгъусэхэу Къуекъо Налбыйрэ Жаннэрэ апхъухэу Бэлэ, Зарэ, акъоу Лэуркъан адыгэ хабзэхэм атетэу апIу­гъэх, агъэсагъэх. УсэкIошхом итворческэ кIэн къэухъумэгъэнымкIэ ахэм Iофышхо ашIэ, Адыгэ рес­пуб­ликэхэми, тилъэпкъэгъу­хэр зыщыпсэурэ IэкIыб къэралыгъо­хэми арыс тхылъеджэхэм аIокIэх, ягукъэкIыжьхэмкIэ адэ­гуащэх.

Къуекъо Налбый шIоу ылэжьыгъэр ащыгъупшэрэп, итворческэ кIэн осэшхо фашIы. Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ и УказкIэ 2013-рэ илъэсыр Къуекъо Налбый и Илъэсэу агъэнэфэгъагъ, республикэм культурэмкIэ иучреждениехэмрэ ибиблиотекэ­хэмрэ Iофтхьэбзабэ ащызэрахьэгъагъ. Адыгеим и Правительствэ иунашъокIэ 2011-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2013-м нэс тхакIом итхыгъэ зэхэугъоягъэхэр томи 8 хъоу къыдагъэкIыгъэх. УсэкIо цIэрыIор къызыхъугъэр илъэс 80 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр мыгъи республикэм ирайонхэм ащызэрахьащтых, итхыгъэхэр зэхэугъоягъэу къызыдэхьащт тхылъыкIи къыдагъэкIыщт. Произведениехэу «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ», «Зэ­къомэз» зыфиIохэрэм къа­хэхыгъэ гущыIэ щэрыохэм афэгъэхьыгъэ тхылъэу «Къуекъо Налбый идунай» зыфиIорэр художникэу М. Саральп игукъэ­кIыкIэ ыкIи имылъкукIэ Налщык къыщыдагъэкIыгъ. Ар зэхэзыгъэ­уцуагъэр мы статьям иавтор. Къэрэщэе-Щэрджэсым изаслуженнэ журналистэу С. Шендрик Н. Къуекъом фэгъэхьыгъэу зэхигъэуцогъэ къэтыным шъхьэу фишIыгъэр — «Он сам по себе отдельная планета».
Литературоведэу Пэрэныкъо Къутасэ адыгэ тхэкIошхом фигъэзэгъэ игущыIэ фабэхэмкIэ систатья къэсыухы сшIоигъу: «Къуекъо Налбый адыгэ литературэм анахь къыхэлыдыкIыгъэ ижъогъохэчъ. Адыгэ гуп­шы­сэм ылъачIэ иплъэн зылъэ­кIыгъэ тхэкIошху. Хэтрэ цIыфи щэIэфэ къызэIуихын фикъун шIэныгъэ шъэф ащ ытхыгъэмэ ахэлъ. Тауж къикIыщтхэми ащ итворчествэ джыри бэрэ зызэ­рэфагъэзэщтым техъырэхъы­шэрэп. ИгукIуачIи, ишIулъэ­гъуи, иакъыли ашъхьамысыжьэу зыфигъэлэжьэгъэ адыгэ лъэпкъым УсакIом ыпсэ нэф джыри бэрэ шъхьащытыщт».

Шъхьэлэхъо Светлан.
Театровед, Адыгэ Республикэм искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху.